کمکی که فضای غیر رانتی به پژوهشگاه ها می کند

دکتر سید رضا شاکری در گفت وگو با ایسنا، گفت: هر تصمیم، اقدام و فعالیتی، ابعاد، پیامدها و آثاری مختلفی دارد که نیازمند پژوهش است. پژوهش مانند آزمایشگاهی است که متخصص در آن فعالیت می کند و تشخیص صحیح و درمان، بدون آزمایش امکان پذیر نیست. پژوهش بخصوص برای کشورهای درحال توسعه، چنین ضرورت و کاربردی دارد و برای جلوگیری از تجربه های تکراری و پرهزینه قطعاً باید پژوهش صورت بگیرد. در جایگاه معاون پژوهشی پژوهشگاه دو شعار را سرلوحه قرار می دهم؛ پژوهش کن و راستی بازجوی (سخن فردوسی) و دوم؛ بدون پژوهش تصمیم گیری نکنیم.

شاکری افزود: هیچ پژوهشی، غیرسودمند نیست و نمی توان گفت که هیچ کاربردی ندارد. حتی پژوهش هایی در دانش های کاملا نظری و انتزاعی مایه ای از کاربردی بودن دارند که در فرایند امور خود ر ا بروز می دهند. زمانی که مثلا در زمینه انسان شناسی در کشور صحبت کنیم، کاربردی بودن پژوهش کجا خود را نشان میدهد؟ در نگاه اول همه معتقدند که این نوع پژوهش، یک فعالیت دانشگاهی است که در نهایت به چاپ مقاله یا کتاب منتهی میشود. چنین تلقی کاملاً اشتباه است. گرایش پژوهشی که در حوزه انسان شناسی، فرهنگ، نظام خانواده، سبک زندگی، دولت پژوهی و یا هویت انجام می شود، کاملاً کاربردی است، به این معنا که مثلا نتایج تحقیقات انسان شناسی باید قبل از چیده شدن برنامه های توسعه و قانون گذاری و سندنویسی به برنامه ریزان و سیاست گذاران به شکل کاربردی ارایه شود. شاخص های انسان شناسی، دغدغه ها، فرهنگ و شخصیت انسان ایرانی به درستی شناسایی شده و در تدوین سیاست ها مدنظر قرار گیرند.

وی گفت: در اینجا کاربردی بودن، سودمندی و نیازمحور بودن پژوهش های علوم انسانی و اجتماعی به وضوح مشخص می شود، اما شکل آن با پژوهش های پزشکی و مهندسی متفاوت است؛ این دسته پژوهش ها بیشتر به جسم و فیزیک می پردازند، اما پژوهش های علوم انسانی به روح و روان، بافت جامعه، روندها، ارتباطات و روابط انسانی می پردازد و سیاست گذار باید اینها را در قانونگذاری بودجه ریزی، تغییرات فضایی، سیاست های جمعیتی و هویتی، روابط و مناسبات زندگی و اجتماعی و... دخالت بدهد.

تولید علم باید تابعی از نیازهای جامعه باشد

معاون پژوهشی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی خاطر نشان کرد: اگر در تجاری سازی و تولید کمتر موفق بوده ایم، نباید به این فکر کنیم که تولید علم کشور مشکل دارد، اما باید توازنی در این بین وجود داشته باشد. تولید علم باید تابعی از نیازهای واقعی خودمان باشد. جریان علم در جهان، جریان واحدی است و قوانین و ضوابط خود را دارد. اگر در چرخه جهانی تولید علم مشارکت می کنیم، هدف از این کار باید دیدن نقص و مزیت های کارمان باشد. علم سپهری جهانی، سنت و میراثی متعلق به همه بوده و همه می توانند در آن مشارکت داشته باشند.

شاکری افزود: اما شرایطی در کشور حاکم شده است که بخشی از سیاست های وزارت علوم، سیاست آکادمیک است که باعث می شود ارتقاء افراد عملاً به سمت تولید علم در شکل تولید مقاله های ISI یا علمی پژوهشی سوق پیدا کند که خواننده ای عام ندارد. باید تعداد مجله های علمی ترویجی را افزایش دهیم و هدف این باشد که افراد بیشتری در سطوح مدیریتی و کارشناسی (وزیر، مدیر، وکیل، رییس) از این مقاله ها استفاده کنند.

پژوهش کاربردی باید سهمی در ارتقاء داشته باشد

وی تأکید کرد: در عین حال معتقدم قوانین و مقررات حوزه ارتقاء اعضای هیئت علمی در حوزه پژوهش و آموزش عالی باید از هم تفکیک شوند. منِ پژوهشگر برای ارتقاء باید معیارهای لحاظ شده توسط وزارت علوم مانند تولید مقاله، تدریس، شرکت در کارگاه را رعایت کنم؛ اما طرح پژوهشی امتیاز کمی دارد، گزارش راهبردی امتیازی ندارد، مقاله علمی ترویجی امتیاز بسیار کمتر نسبت به مقاله علمی پژوهشی و ISI دارد. توصیه های سیاستی و گفتگوهای سازنده علمی/اجرایی باید به عنوان نتایج و یا نظام پیشنهادها در ارتقا امتیاز داشته باشند. پژوهشگر علوم انسانی باید مهارتهایی برای انتقال و کاربست نتایح پژوهش خویش کسب کرده و در ارتقای او این مهارتها سهم داشته باشد.

شاکری افزود: در این فضا، پژوهشگر برای ارتقاء مجبور می شود به سمت پر کردن همان معیارهای وزارت علوم حرکت کند. دست کم در جهاد دانشگاهی باید این مسئله را بومی کنیم و از طریق استدلال و گفتگو آنها را قانع کنیم و این مجوز را از وزارت علوم بگیریم. پژوهش های کاربردی باید سهمی در ارتقاء داشته باشند. جهاد دانشگاهی بیش از سی سال است که در قالب عنوان طرح های داخلی هزاران طرح پژوهشی را  انجام داده است و در میان آنها نمونه های بسیار مفید و کاربردی و در عین حال علمی وجود دارد؛ اما متأسفانه امتیاز این طرح ها با اینکه کار بسیاری برده اند، فاصله زیادی با امتیاز طرح های پژوهشی کارفرمایی دارند. جهاد دانشگاهی نهادی دانش بنیان است و اعتبارش به تحقیقات آن است با این وجود سهم امتیازی تحقیقات برنامه ای آن برای عضو هیأت علمی ناچیز است. در نظام ارتقای وزارت علوم تولید علم غالب است که این برای جهاد در دراز مدت به افت و کاهش سهم پژوهش خواهد انجامید.

سرقت علمی پدیده ای است که یک شبه اتفاق نیفتاده است

معاون پژوهشی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی گفت: ممکن است برای کشوری مانند آلمان که در مرزهای علم حرکت می کند، تولید علم خیلی مهم باشد، ولی آیا تولید علم به معنای تولید مقاله، اولویت اول کشور است؟ از دیدگاه منِ پژوهشگر، نه. باید توازنی در تولید پژوهش و علم کشور داشته باشیم و این توازن به سیاست های ابلاغی وزارت علوم بازمی گردد. این توازن وجود ندارد و باید از لحاظ سیاستی اعمال شود و پژوهشگر حوزه علوم انسانی و اجتماعی در درجه اول به سمت پژوهش و بعد به سمت مقاله برود.

وی افزود: عدم تعهد و پایبندی به اخلاق حرفه ای در علم و پژوهش و بحث سرقت های علمی، عارضه و پیامدی است که یک شبه اتفاق نیفتاده است. اینها مسائلی هستند که در کشور چندان مورد توجه نبوده و ریشه آن، در سیاست گذاری ها و تصمیم گیری هاست.

شاکری تأکید کرد: زمانی که به دانشجوی دکتری گفته می شود برای دفاع باید مقاله ISI یا علمی پژوهشی داشته باشد، دانشجو به جای تمرکز بر کیفیت کار، به نتیجه فکر می کند. وقتی مقاله چاپ کردن، ملاک برای دفاع قرار بگیرد، توازن از بین می رود و منجر به بروز بی اخلاقی می شود.

علم از شأنیت خود فاصله گرفته است

معاون پژوهشی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی گفت: مشکل اساسی تر این است که علم از شأنیت خود فاصله گرفته است. در گذشته علم فی نفسه ارزش داشت و مقدم بر نتایج و فوایدش در انتخاب مورد توجه قرار می گرفت. دانشجو در فرآیندی از تعهد، اخلاق و سخت کوشی به کسب و تربیت علمی روی می آورد که باعث می شد به علمی که کسب کرده است، مقید باشد. علوم انسانی در ذات خویش سوگندی نهانی دارد؛ وفاداری به فضیلت ها و به روح و روان انسان.

وی تأکید کرد: منِ پژوهشگر علوم انسانی که با انسان، جامعه، همنوع و هم وطن خود سروکار دارم، مانند پزشکان که سوگند بقراطی دارند، نباید سوگندی داشته باشم؟

شاکری افزود: اهلیتی که باید در علم کسب شود، بسیار مهم است. این اهلیت سه ضلع دارد: دانشجو، استاد، مناسبات دانشگاهی. اگر در هرکدام از اینها، اهلیت، تربیت و روح علم رعایت نشود، آسیب می بینیم. اگر در نظام دانشگاهی فقط چاپ مقاله ISI مهم باشد و اینکه مقاله را خود دانشجو نوشته باشد یا نه، اهمیتی نداشته باشد؛ زمانی که مقاله در ارتقاء اعضای هیئت علمی مؤثر باشد، استاد از دانشجو می خواهد که نام او هم در مقاله ذکر شود. از سوی دیگر دانشگاه هم از افزایش آمار مقالات سود می برد. هرسه ضلع این فرایند از تولید مقاله سود می برند با این حال ممکن است این فرایند با روح و ذات علم سازگار نباشد. پس مقدم بر تولید علم وفاداری به اصول و ارزش های خود علم است.

شاکری خاطر نشان کرد: مهمترین جنبه سیاستی که این عارضه را می تواند به تدریج کاهش دهد، بازگشت به ارزش و فضیلت های علم است. فضیلت هایی که در درجه اول دانشگاه، در درجه دوم استاد و در درجه سوم دانشجو باید به آنها متعهد باشند. اگر این سه ضلع، به ارزش ها و فضیلت های علم برگردند، در کوتاه مدت می توان این معادله بد در کشور را تغییر داد.

نهادهای دولتی نباید پژوهشکده داشته باشند

معاون پژوهشی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی در خصوص بحث تعدد پژوهشکده ها گفت:  این موضوع باید در دو سطح مورد بررسی قرار گیرد. در مقطعی بسیار رایج شده بود که دستگاه ها و سازمان های دولتی، پژوهشکده داشته باشند. معتقدم غیر از دستگاه ها و زیرمجموعه های وزارت علوم، بقیه نمی توانند پژوهشکده داشته باشند و این مسئله، آفتی برای فعالیت آنها است، چراکه ماهیت کار سازمان دولتی، اجرایی، سیاستی و مدیریتی است و با علم و پژوهش سازگاری ندارد. هر نهاد و سازمانی گرانیگاهی دارد؛ در سازمان مدیریت یا وزارتخانه ها یا نهادهایی مانند سازمان تبلیغات و یا صدا و سیما، گرانیگاه فعالیت سیاستی و اجرایی است نه علمی و پژوهشی. و بر عکس در دانشگاه و نهاد تحقیقاتی مرکز ثقل فعالیت علمی و پژوهشی است و نه اجرایی.

شاکری افزود: از سوی دیگر، اگر یک پژوهشکده دولتی بخواهد در مورد مسائل سازمان خود پژوهش کند، به صورت طبیعی ضریب علمیت پژوهش کاهش پیدا می کند و به صورت ناخواسته، پژوهش های انجام شده دارای سمت گیری به سوی سازمان است و نمی تواند با دیدگاه نقادی در مورد سازمان خود پژوهش کرده و آن را به سمت اصلاح، تغییر مثبت و بهبود سوق دهد.

وی تأکید کرد: بنابراین سازمان ها و نهادهای دولتی نباید پژوهشکده داشته باشند؛ این کار وظیفه علم است و علم از حوزه اجرایی و سیاستی جداست. پژوهشکده های دولتی باید در قالب فرصت های برابر، به پژوهشکده ها (غیردولتی) واگذار شوند و این برون سپاری حتماً در بخش پژوهش دستگاه های دولتی باید اتفاق بیافتد؛ در غیر اینصورت، پژوهش آسیب دیده و تصمیم گیری های خوبی انجام نمی شود. 

تعدد پژوهشکده ها در فضای برابر و شفاف، عامل افزایش رقابت علمی

شاکری گفت: معتقدم خارج از فضای اداری، رسمی و دولتی کشور، پژوهشکده ها باید افزایش پیدا کنند و حتی بخش خصوصی نیز به این بخش وارد شود؛ حتی چند شرکت خصوصی بزرگ می توانند پژوهشکده داشته باشند؛ اما تعدد پژوهشکده ها در کشور نباید اسباب رانت را ایجاد کند.

وی افزود: اگر سیاست گذاری صحیح و نقادانه و مبتنی بر علم اتفاق بیفتد، تعدد پژوهشکده ها با فرض اینکه غیررانتی بوده و در فضای برابر و شفاف علمی کار کند، نه تنها بد نیست، بلکه باعث رقابت علمی مثبت بین آنها می شود. با ایجاد رقابت علمی، پژوهشکده ها و مرکز تحقیقاتی که اصیل، درست، روش مند و بیطرف کار می کنند، از سایر پژوهشکده ها متمایز خواهند شد.

لزوم شکل گیری «سازمان نظام پژوهشی علوم انسانی ایران»

معاون پژوهشی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی گفت: شفافیت علمی، فضای رقابت پذیری و غیررانتی به پژوهشکده های کشور از لحاظ تکثر و تعدد کمک می کند؛ اما خروجی پژوهشکده ها باید سنجش و پایش شوند. برخی پژوهشکده ها با اعتبارات دولتی، پژوهش هایی انجام می دهند که با هیچگونه از نیازهای کشور انطباق ندارد و در نهایت، خروجی مفیدی هم حاصل نمی شود.

شاکری افزود: نظارت بر فعالیت پژوهشکده ها نباید فقط به یک نهاد واگذار شود. مهمترین نهاد و سازکار نظارتی در کشور که می تواند فعالیت های پژوهشکده ها را پایش کند، باید از داخل خود آنها بوجود بیاید. سازوکارهای سیاستی و نظارتی را نباید معطوف به دولت کنیم. پیشنهاد عینی و عملی بنده تاسیس «سازمان نظام پژوهشی علوم انسانی ایران» است که در یک فرآیند دموکراتیک، تخصصی و شفاف هیئت مدیره انتخاب کنند و به آنها قدرت بدهد. این نهاد  نظارتی باید ایجاد شود تا بتواند هم از حقوق پژوهشگران  و هم نهادهای تحقیقات علوم انسانی دفاع کنند و هم آنها را پایش و سنجش کنند تا در مسیر کار حرفه ای از علم و اخلاق فاصله پیدا نکنند.

وی تأکید کرد: وقتی رقابت اصیل شود، بودجه های پژوهش حداقل در حوزه علوم انسانی و اجتماعی، شفاف و غیررانتی بوده و براساس توانمندی و قابلیت علمی این بودجه تزریق شود، در عمل کسانی می توانند کارهای پژوهشی انجام دهند که قادر به رقابت سالم هستند.

شاکری گفت: مخاطب اصلی مسائل انسانی و اجتماعی، دولت ها هستند و وظیفه تأمین بودجه این بخش را برعهده دارند. در کشور ما که بودجه به صورت متمرکز در اختیار حاکمیت قرار دارد، باید این کار از طریق دولت صورت بگیرد، البته نباید به این شکل باشد که هر کسی نفوذ و رانت بیشتری داشت، بودجه بیشتری دریافت کند.

معاون پژوهشی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی با اشاره به نقش خیرین در این حوزه گفت: در بخش عمومی، خیریه ها نیز به این حوزه وارد شده اند و افرادی هستند که ثروت خود را وقف علم و پژوهش کرده اند. اما به بحث وقف می توان به شکل دیگری هم نگاه کرد. آیا یک تحصیل کرده علوم انسانی، جامعه شناسی، روانشناسی تاکنون پیش قدم خادمی یک کتابخانه عمومی شده است؟ وقتی یک مدیر، دانشمند یا استاد دانشگاه بخشی از وقت خود را برای خدمت رسانی در یک کتابخانه دانشگاهی صرف کند و دانشجویان این حرکت را ببینند، آن زمان کار ارزش پیدا می کند. این فرهنگ سازی برای وقف و کار خیریه است.

شاکری خاطر نشان کرد: وقف ابتدا از یک نهاد شروع نمی شود؛ وقف از انسان شروع می شود. اگر خدمت به علم و پژوهش باب شود، دانش آموز و دانشجو از این طریق آموزش می بیند. در ادامه، دولت نیز می تواند نقش خود را ایفا کند. فرهنگ سازی و هویت سازی از یک سو و برنامه ریزی و سیاست گذاری از سوی دیگر می تواند زمینه ساز دست یابی به آرمان ها و اهداف متعالی این حوزه باشد.

 به سمت کاسب کاری و کار تکراری نرویم

معاون پژوهشی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی در پایان گفت: نگران این هستم که فضا در حوزه پژوهش های علوم انسانی و اجتماعی به سمت کاسب کاری، کار تکراری و صوری درحال حرکت است. پژوهشگر این حوزه همواره باید رابطه خود را با فضیلت هایی که علم اش بر آن مبتنی شده است، حفظ و اهلیت خود را اثبات و تقویت کند؛ این اتفاق نمی افتد مگر اینکه دائماً با ارزش های علم گفت وگوی انتقادی داشته باشد. این پیوند و وفاداری اگر اتفاق بیفتد، از بسیاری از آفت ها و آسیب ها جلوگیری می شود.