نشست نقد و بررسی کتاب دانش در مصاف؛ تاریخ شفاهی حضور جهاد دانشگاهی در دوران دفاع مقدس برگزار شد

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه، به بهانة برگزاری این نشست، به گفتگو با محقّق این اثر، آقای دکتر سیّد حمیدرضا رئوف نشستیم و ایشان توضیحاتی به شرح زیر دربارة این کتاب ارائه کردند.

کتاب دانش در مصاف؛ تاریخ شفاهی حضور جهاد دانشگاهی در دوران دفاع مقدس، بخشی از خروجی فاز اوّل طرح پژوهشی کلانی است که در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی در حال اجرا است. عنوان این طرح پژوهشی «بررسی نقش و عملکرد جهاد دانشگاهی در دوران دفاع مقدس» است که فاز اوّل آن، بررسی ده واحد سازمان جهاد دانشگاهی به این شرح بود:

1. جهاد دانشگاهی تهران؛ 2. جهاد دانشگاهی امیرکبیر؛ 3. جهاد دانشگاهی واحد علوم پزشکی ایران؛ 4. جهاد دانشگاهی استان خوزستان؛ 5. جهاد دانشگاهی استان آذربایجان شرقی (تبریز)؛ 6. جهاد دانشگاهی واحد صنعتی اصفهان؛ 7. جهاد دانشگاهی علم و صنعت؛ 8. جهاد دانشگاهی صنعتی شریف؛ 9. شاخة علوم انسانی جهاد دانشگاهی؛ 10. جهاد دانشگاهی واحد کرمانشاه.

با پایان یافتن فاز اوّل این طرح، خروجی پژوهشی (تحقیقی ـ تحلیلی) و اسنادی به دست آمد که بخش اسنادی آن، شامل: مصاحبه­ها، گزارش­ها، نامه­ها و تصاویر مربوط به عملکرد این ده واحد در طول دفاع مقدس در قالب کتاب دانش در مصاف منتشر شده است. البته نیاز به گردآوری  و تحقیق بیشتر در بخش مصاحبه­ها و اسناد همچنان احساس می­شود تا اطلاعات به نحو جامع احصا و ارائه گردند. از این­رو، امید داریم در فاز دوّم و گام های بعدی این طرح کلان، تکمیل اطلاعات فاز اوّل نیز صورت گیرد. از همین­رو، خروجی پژوهشی و تحلیلی فاز اوّل پروژه هنوز منتشر نشده است.

موضوع بررسی نقش و عملکرد جهاد دانشگاهی در دوران دفاع مقدس یک پروژۀ تاریخ شفاهی در ذیل طرح کلان کارنامة «عملکرد و دستاوردهای سازمان­ها در طول دفاع مقدس» است که در دهة نود شمسی با توجه به لزوم شناسایی عملکرد و میزان مشارکت سازمان­های غیر نظامی در طول جنگ و نحوة عملکرد آنها در این باره، مورد توجه سازمان­ها و نهادهای پژوهشی مرتبط با مطالعات تاریخ شفاهی و تاریخ جنگ قرار گرفت. ضمن آن­که در همین دهه، با رشد مطالعات و پژوهش­ها در حوزة تاریخ شفاهی در کشور، موضوع تاریخ شفاهی سازمان­ها و بررسی تاریخچه، نحوة شکل­گیری و رشد و جایگاه آنها در تاریخ اجتماعی کشور، توجه زیادی را به خود جلب کرد. از همین­رو، شاهد آثار زیادی در این زمینه و با محوریت تاریخ شفاهی در این دوره هستیم.

برای معرفی بیشتر این کتاب باید با تقسیم­بندی کلی دربارة پژوهش­های تاریخی، بحث را تدقیق و متمرکز کنم. برخی از پژوهش­های تاریخی که با امر تاریخی به عنوان مسئلۀ اصلی در پژوهش سروکار دارند، برای شناسایی و کشف مسئلۀ اصلی خود و جوانب آن، در کنار داده­­ها و اسناد تاریخی مختلف، گاهی به روایت­های شفاهی افراد مطلع و مرتبط نیز رجوع می­کنند. پژوهش­های تاریخ شفاهی جزو این دسته­اند. البته میزان و حجم مراجعه به این روایت­ها می­تواند شدّت و ضعف داشته باشد. به این معنا که برخی پژوهش­ها کاملاً با محوریت جمع­آوری اطلاعات از افراد مطلع و مرتبط با موضوع پژوهش خود سامان می­یابند و برخی دیگر، نیاز دارند بخشی از اطلاعات و مدارک خود را مبتنی بر روایت­های شفاهی افراد مطلع و مرتبط فراهم آورند. پژوهش­های تاریخ شفاهی منتشر شده در کشور نیز غالباً در ذیل یکی از این دو صورت جای می‌گیرند:

الف) پژوهش­هایی که از مستندات شفاهی به عنوان بخشی از مدارک تاریخی برای فهم بهتر امر تاریخی خود سود می­برند؛

ب) پژوهش­هایی که با هدف ثبت و ضبط داده­های شفاهی ذیل موضوعی تاریخی به ثبت و انتشار تاریخ شفاهی اقدام می­کنند.

پروژة «بررسی نقش و عملکرد جهاد دانشگاهی در دوران دفاع مقدس» جزو پژوهش­های صورت نخست است که در بررسی خود، در کنار اسناد و مدارک، اطلاعات درون سازمانی واحدها (ده واحد جهاد دانشگاهی) و پایش اسنادی در دیگر پژوهش­ها و بانک­های اطلاعاتی این حوزه، به مصاحبه و ثبت و ضبط تاریخ شفاهی از مطّلعان و اشخاص مرتبط با این واحدها (ده واحد جهاد دانشگاهی) دربارة نقش و عملکرد جهاد در طول دفاع مقدس همت گمارده است. البته بخش عمدة اطلاعات در این پژوهش نیز متکی بر داده­های شفاهی است و مستندات و مدارک نقش تأییدی و تکمیلی را ایفا کرده­اند. با توجّه به همین انباشت اطلاعات و مدارک در فاز اوّل این پژوهش، تصمیم بر آن شد این اطلاعات در قالب تاریخ شفاهی عملکرد ده واحد جهاد دانشگاهی در طول دفاع مقدس منتشر شود تا:

اول. با انتشار مصاحبه­ها و مدارک، داده­های تکمیلی از سوی دیگر مطّلعان به سوی محققان این پروژه منعکس شود؛

دوم. با انتشار مصاحبه ها و مدارک، داده­های مفیدی برای دیگر پژوهش­ها در این حوزه فراهم آید و انعکاس این داده‌ها در دیگر پژوهش­ها و در کنار دیگر اطلاعات، زمینه پایش اسنادی را بهتر فراهم آورد؛

سوم. با انتشار مصاحبه­ها و مدارک، ارزیابی و ارائۀ نظرات و پیشنهادات از سوی دیگر متخصصان صورت گیرد تا در فرایند اجرا و تکمیل فازهای بعدی پروژه چراغ راه محققان شود.

بر این اساس، در کتاب دانش در مصاف تلاش شده است مصاحبه­ها با تفکیک واحدها و ارائه مستندات مربوط به هر واحد در انتهای هر قسمت و در نُه بخش (واحد کرمانشاه حذف شده است) تنظیم شود. نحوة ارائۀ مصاحبه­ها در پژوهش­های تاریخ شفاهی معمولاً به سه صورت قابل ارائه است:

1. ارائۀ متن مصاحبه­ها به صورت پرسش (مصاحبه­گر) و پاسخ (مصاحبه­شونده) که ارائه صورت خام متن مصاحبه با ویرایش صوری و ساختاری است؛
2. تبدیل متن مصاحبه از گفتگوی دو طرفه، به روایت سوم شخص و طبقه­بندی و گاهاً مستندسازی محتوای مصاحبه بر اساس اطلاعات ارائه شده در قالب تیتربندی و صورت­بندی موضوعی؛
3. مشخص کردن موضوعات ارائه شده در مصاحبه­ها و تنظیم متن همة مصاحبه­ها به صورت گزارشی یک­دست و جامع با فهرست موضوعی و ارجاع به راویان در متن یا ذیل متن.   

متن مصاحبه­ها در کتاب دانش در مصاف به صورت دوم تهیه شده است تا هم کمترین دخالت در متن مصاحبه‌ها صورت گیرد و علاوه بر امانت­داری زمینه بهره برداری در دیگر پژوهش­ها را فراهم آورد. علاوه بر آن، متن روایی یک دست و خوش­خوان­تری برای مخاطبان ارائه شود. در برخی مصاحبه­ها که نیاز به اطلاعات تاریخی برای فهم بهتر بستر وقایع بوده است، این اطلاعات به صورت پاورقی درج شده است. هم­چنین، در برخی مصاحبه‌ها که از دقت بالا و مطابقت زیادی با اسناد و مدارک برخوردار بود نیز ارجاع به اسناد صورت گرفته است. از آنجا که پژوهش برای تکمیل اطلاعات و تحلیل­های نهایی نیازمند تکمیل اطلاعات از واحدهای متعدد جهاد دانشگاهی است، امیدواریم پس از اتمام طرح یا دستیابی به داده­های بیشتر، گزارش و خروجی بخش پژوهشی این طرح نیز منتشر شود و در آن به ارائه فرم و ساختار پرسش­ها و نحوة تحلیل و طبقه­بندی داده­ها بپردازیم و نتایج را به نحو مبسوط و دقیقی بیان کنیم.

با این حال، متن کتاب که مشتمل بر داده­های فاز اول پژوهش مذکور است، حجم زیادی از اطلاعات و گزارش­ها را از عملکرد جهاد دانشگاهی در طول جنگ تحمیلی داراست و حوزه­های متعددی از عملکردهای پژوهشی، فرهنگی، پشتیبانی و مانند آن را در طول دفاع مقدس شامل می­شود. امید آن­که محتوای این کتاب برای پژوهشگران این حوزه سودمند باشد و کمک کند تا اطلاعات تکمیلی که دور از دسترس یا از دیدمان مغفول مانده است، از طریق دیگر محققان با ما به اشتراک گذارده شود. برای بهبود فرآیندهای این پژوهش، پذیرای نقدها و توصیه­های محققان این حوزه خواهیم بود.