انار، از اسطوره تا شعر معاصر؛ بازخوانی یک نماد ایرانی در شب یلدا

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی، سیدرضا شاکری عضو هیئت علمی این پژوهشگاه، به مناسبت شب یلدا یادداشتی تحلیلی درباره پیوند نمادین انار با این آیین کهن ایرانی منتشر کرده است.

انار و شب یلدا در فرهنگ ایرانی پیوندی دیرینه و ناگسستنی دارند؛ پیوندی که ریشه در اسطوره‌ها، آیین‌های مردمی، سنت‌های دینی و بازنمایی‌های ادبی دارد. دکتر شاکری، پژوهشگر حوزه اندیشه سیاسی و فرهنگ، در این یادداشت تحلیلی با رویکردی میان‌رشته‌ای، به بررسی جایگاه انار در حافظه فرهنگی ایرانیان پرداخته و آن را به‌عنوان یک «منبع معرفتی» در شعر و ادب فارسی تحلیل کرده است.
در این نوشتار، انار نه‌فقط به‌مثابه یک میوه آیینی و خوش‌یمن، بلکه به‌عنوان نمادی از باروری، عشق، زایش و فهم انسان از هستی تحلیل می‌شود؛ نمادی که از اساطیر ایرانی و روایت‌های شاهنامه‌ای تا معماری هخامنشی و شعر کلاسیک و معاصر امتداد یافته است. نویسنده با اشاره به حضور انار در افسانه‌هایی چون «انار فرهاد» و نیز نقش آن در اسطوره رویین‌تنی اسفندیار، نشان می‌دهد که چگونه این میوه در نظام نمادین ایران باستان جایگاهی قدسی و معرفتی داشته است.

بخش اصلی این یادداشت به مقایسه دو شعر مشهور درباره انار اختصاص دارد: شعر «صد دانه یاقوت» سروده مصطفی رحماندوست و شعری از سهراب سپهری در مجموعه «هشت کتاب». به باور نویسنده، شعر رحماندوست بازتاب‌دهنده رویکردی کلامی و نظم‌محور به جهان است؛ رویکردی که در آن، انار نماد نظمی الهی، هدفمند و از پیش‌تعریف‌شده تلقی می‌شود و هر جزء تنها در نسبت با کل معنا می‌یابد. این نگاه، متأثر از فضای فکری دهه‌های نخست پس از انقلاب اسلامی، در پی تثبیت نوعی معرفت دینی و اطمینان‌بخش از جهان است.
در مقابل، شعر سهراب سپهری بر تجربه زیسته، هم‌نشینی آزاد اجزای زندگی و شفافیت درونی انسان تأکید دارد. در این روایت، انار نه نشانه نظمی تحمیلی، بلکه استعاره‌ای از آرزوی انسان مدرن برای صداقت، سادگی و آشکار بودن «دانه‌های دل» است. نویسنده تأکید می‌کند که در شعر سپهری، معرفت نه از مسیر برهان نظری، بلکه از دل تجربه روزمره و هم‌زیستی با طبیعت پدیدار می‌شود.
این یادداشت با طرح این دو تلقی متفاوت از انار، به‌طور ضمنی به تحولی عمیق‌تر در شیوه‌های فهم ایرانیان از جهان، انسان و معنا اشاره دارد؛ تحولی که از نگاه اسطوره‌ای–کلامی به سوی تجربه‌گرایی شاعرانه و هستی‌شناسانه حرکت کرده است. شاکری در پایان، انار شب یلدا را بهانه‌ای برای تأمل دوباره در نسبت ما با زندگی، طبیعت و امکان‌های فهم انسانی می‌داند.